I OZ 949/13

Uzasadnienie

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 6 września 2013 r. sygn. akt IV SA/Wa 1337/13 odmówił S. G. przyznania prawa pomocy w zakresie obejmującym zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata w sprawie z jej skargi na decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych [...] z dnia [...] marca 2007 r. znak: [...] w przedmiocie ponownego ustalenia wysokości emerytury.

Powyższe postanowienie zapadło następującym stanie faktycznym i prawnym.

S. G. zaskarżyła do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie 54 decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych [...] w sprawie uprawnień do świadczeń oraz wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w tym decyzję tego Zakładu z dnia [...] marca 2007 r. znak: [...] w przedmiocie ponownego ustalenia wysokości emerytury.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 27 czerwca 2013 r. sygn. akt IV SA/Wa 1337/13 odrzucił skargę na powyższą decyzję z dnia [...] marca 2007 r. znak: [...], wskazując, że decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie ustalenia uprawnienia do świadczenia z ubezpieczenia społecznego lub wymiaru tego świadczenia nie podlegają kontroli sądowoadministracyjnej. Sprawy te mają charakter cywilny i objęte są wyłączną właściwością sądów powszechnych.

Wnioskiem z dnia 12 lipca 2013 r. S. G. zwróciła się o przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym, obejmującym zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata. W złożonym na urzędowym formularzu oświadczeniu o stanie rodzinnym, majątku i dochodach podała, że jest wdową. Samodzielnie prowadzi gospodarstwo domowe i osiąga dochód z wojskowej renty rodzinnej po zmarłym mężu w wysokości 3.438,99 zł netto miesięcznie. Jedyny jej majątek nieruchomy stanowi mieszkanie o powierzchni 25,24 m2. Posiada ponadto oszczędności w wysokości [...] zł, które przeznaczyła na pokrycie kosztów własnego pogrzebu. Skarżąca dodała również, że po śmierci męża w 2009 r. pokryła koszty związane z jego pochówkiem. Natomiast obecnie pomaga ciężko choremu synowi, który prowadzi odrębne gospodarstwo domowe. Reguluje zatem opłaty za mieszkanie, w którym mieszka syn, a także pokrywa wydatki syna na żywność, lekarstwa i bilet miejski. Jej syn obecnie nie pracuje, często przebywa w szpitalach i otrzymuje zasiłek chorobowy z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. S. G. podała również, że sama cierpi na schorzenia układu krążenia, co wiąże się z koniecznością wydatkowania środków na coraz droższe leki. Stwierdziła, że chce odzyskać "niedopłatę emerytury nauczycielskiej", aby przeznaczyć ją na skuteczniejsze leczenie syna. Do wniosku dołączyła kopię decyzji Dyrektora Wojskowego Biura Emerytalnego [...] z dnia [...] marca 2013 r. o waloryzacji wojskowej renty rodzinnej, potwierdzającą podaną w formularzu wysokość otrzymywanego świadczenia (3.438,99 zł netto; 4.201,09 zł brutto miesięcznie), a także kopię potwierdzenia otwarcia w dniu [...] maja 2013 r. rachunku oszczędnościowego, na którym zdeponowała kwotę [...] zł. Ponadto przedłożyła kopię umowy z dnia [...] grudnia 2004 r. o ustanowieniu odrębnej własności zamieszkałego przez nią lokalu mieszkalnego, kopię odpisu skróconego aktu zgonu męża, rachunki za usługi pogrzebowe z września 2009 r., fakturę VAT za nagrobek z kwietnia 2010 r., kopię pisma skarżącej i jej męża do Komendy Dzielnicowej Milicji Obywatelskiej z czerwca 1981 r. w sprawie pobicia syna, dokumenty mające potwierdzać chorobę syna, a także zestawienie kosztów udzielonej synowi, w okresie od 1 sierpnia 2009 r. do końca 2012 r., pomocy, którą oszacowała na kwotę [...] zł.

Powołanym na wstępie postanowieniem Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie odmówił S. G. przyznania prawa pomocy w żądanym zakresie, podnosząc, że stan rodzinny, dochody i stan majątkowy skarżącej, nie pozwalają stwierdzić, że jest ona osobą zdolną do zaspokojenia jedynie podstawowych potrzeb życiowych. Zatem nie zostały spełnione przesłanki do przyznania jej prawa pomocy w myśl art. 246 § 1 pkt 1 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.-dalej jako "P.p.s.a."). Regularny dochód skarżącej z wojskowej renty rodzinnej wynosi bowiem 4.201,09 zł brutto miesięcznie i kilkakrotnie przekracza wysokość najniższej emerytury lub renty, która wnosi obecnie 831,15 zł brutto miesięcznie, co wynika z Komunikatu Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 lutego 2013 r. w sprawie kwoty najniższej emerytury i renty, dodatku pielęgnacyjnego i dodatku dla sierot zupełnych oraz kwot maksymalnych zmniejszeń emerytur i rent. Poza stałym źródłem dochodu, skarżąca dysponuje oszczędnościami w kwocie [...] zł z przeznaczeniem na własny pogrzeb. Powyższy dochód, zdaniem Sądu I instancji, umożliwia skarżącej pokrycie kosztów koniecznego utrzymania jednoosobowego gospodarstwa domowego, a także pozwala na pomoc choremu synowi oraz wygospodarowanie dodatkowych środków z przeznaczeniem na inne cele. Sąd zauważył nadto, że wskazane wydatki związane z pochówkiem męża skarżąca poniosła w drugiej połowie 2009 r. i na początku 2010 r. Zgodnie zaś z potwierdzeniem banku rachunek oszczędnościowy, na którym zdeponowała [...] zł, został otwarty w maju bieżącego roku, a zatem trzy lata po poniesieniu wydatków związanych z pochówkiem męża.

Z rozstrzygnięciem tym nie zgodziła się S. G. W zażaleniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego wnosząc o uchylenie zaskarżonego postanowienia, podniosła, że postanowienie to sprzeczne jest z prawem nabytym określonym w przepisach art. 239 pkt 1 lit. e, art. 244 § 1 oraz art. 245 § 1-2 P.p.s.a.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 244 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, prawo pomocy obejmuje w istocie dwie instytucje, to jest zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika (adwokata lub radcy prawnego, a w niektórych sprawach także doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego). Prawo pomocy może być przyznane w zakresie całkowitym, obejmującym zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie zawodowego pełnomocnika lub częściowym (art. 245 § 1 i § 2 P.p.s.a.). Sposób zakończenia postępowania wpadkowego w tym przedmiocie – co do zasady – zależy od zakresu wniosku strony, charakteru sprawy i możliwości finansowych wnioskodawcy. W zakresie żądania zwolnienia od kosztów sądowych decydujące znaczenie ma natomiast to, czy na stronie w ogóle ciąży obowiązek poniesienia tychże kosztów.

W niniejszej sprawie S. G. wystąpiła o przyznanie jej prawa pomocy w zakresie całkowitym, domagając się zwolnienia od kosztów sądowych oraz ustanowienia adwokata z urzędu. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie zaskarżonym postanowieniem odmówił uwzględnienia tego wniosku w całości. Ograniczył się on przy tym wyłącznie do oceny sytuacji osobistej i finansowej wnioskodawczyni, uznając iż z tych przyczyn nie kwalifikuje się ona do przyznania jej prawa pomocy we wnioskowanym zakresie, czyli w całości. Koncentrując się na tych kwestiach, Sąd I instancji nie uwzględnił natomiast faktu, iż przedmiotem skargi S. G. była decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie ponownego ustalenia wysokości emerytury, a więc w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych. W świetle zaś art. 239 pkt 1 lit. e P.p.s.a. strona skarżąca działanie, bezczynność organu lub przewlekłe prowadzenie postępowania w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych, nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych. Oznacza to, że w sprawach z tego zakresu nie ma podstaw do merytorycznego rozpoznania wniosku strony o zwolnienie jej od kosztów sądowych, gdyż z obowiązku ponoszenia takich kosztów jest ona zwolniona z mocy samej ustawy. Zwolnienie to ma charakter przedmiotowy, niezależny od sytuacji majątkowej i możliwości płatniczych strony oraz obowiązuje od momentu wszczęcia postępowania sądowoadministracyjnego (wniesienia skargi) przez cały tok tego postępowania, to jest przed sądem I instancji – wojewódzkim sądem administracyjnym oraz sądem II instancji – Naczelnym Sądem Administracyjnym.

Skoro S. G. korzysta z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych, to Sąd I instancji powinien postępowanie z jej wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych – z uwagi na bezprzedmiotowość postępowania w tym zakresie – umorzyć zgodnie z art. 161 § 1 pkt 3 P.p.s.a., a merytorycznie rozstrzygnąć jej wniosek wyłącznie w części dotyczącej przyznania prawa pomocy w zakresie ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika.

Z tych względów Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 189 w związku z art. 197 § 2 w związku z art. 161 § 1 pkt 3 P.p.s.a. i art. 239 pkt 1 lit. e P.p.s.a., orzekł jak w punkcie pierwszym postanowienia.

W pozostałym zakresie zaskarżone postanowienie odpowiada natomiast prawu. Nie nasuwa zastrzeżeń ocena Sądu I instancji, że okoliczności powołane przez S. G. nie usprawiedliwiają przyznania jej prawa pomocy w pozostałym zakresie i tym samym nie uzasadniają ustanowienia na rzecz strony pełnomocnika z urzędu. Przepisy ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi nie przewidują, by stronie z uwagi na przedmiot sprawy (tak jak w przypadku kosztów sądowych) przysługiwał pełnomocnik z urzędu. Jego ustanowienie jest możliwe jedynie w ramach instytucji prawa pomocy, w przypadku spełnienia przez wnioskodawcę przesłanek uregulowanych w art. 246 § 1 pkt 2 P.p.s.a. Stosownie do tego przepisu, prawo pomocy w zakresie częściowym może zostać przyznane na wniosek strony, jeśli wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Udzielenie stronie prawa pomocy w postępowaniu przed sądem administracyjnym jest formą dofinansowania z budżetu państwa i przez to powinno sprowadzać się do przypadków, w których zdobycie przez stronę środków na sfinansowanie udziału w postępowaniu sądowym jest rzeczywiście obiektywnie niemożliwe. Instytucja prawa pomocy ma zatem charakter wyjątkowy i jest stosowana wobec osób o bardzo trudnej sytuacji materialnej, czyli takich, które ze względu na okoliczności życiowe są pozbawione jakichkolwiek środków do życia lub wykażą, że posiadane środki są tak bardzo ograniczone, że wystarczają jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie słusznie zwrócił uwagę, że skarżąca dysponuje stałym miesięcznym dochodem w wysokości 4.201,09 zł brutto. Jest przy tym właścicielem mieszkania i posiada także znaczne oszczędności. Skarżąca dysponuje zatem wystarczającymi środkami finansowymi umożliwiającymi poniesienie kosztów związanych z ustanowieniem na jej rzecz zawodowego pełnomocnika, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie. Bez wpływu na powyższe stanowisko pozostają okoliczności dotyczące celów, na jakie skarżąca przeznaczyła, bądź ma zamiar przeznaczać zgromadzone przez siebie oszczędności. Ocena jej stanu majątkowego nie może być bowiem dokonywana przez pryzmat wydatków, które mogą w przyszłości być dokonane zwłaszcza, że sama skarżąca nie może udowodnić, że zaoszczędzone środki w całości zostaną przeznaczone na wskazywany przez nią cel. Należy podkreślić, że treść przepisów ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, pozwala na przyznanie prawa pomocy wyłącznie w sytuacjach wyjątkowych, w których skarżący ponad wszelką wątpliwość udowodnią, że nie są i nie będą w stanie w przyszłości wygospodarować środków na pokrycie kosztów postępowania sądowego. Nadesłane do Sądu dokumenty oraz złożone przez skarżącą oświadczenia, nie potwierdzają, aby tego rodzaju szczególna sytuacja miała miejsce w niniejszej sprawie. Skarżąca nie jest osobą ubogą niemogącą ponieść samodzielnie kosztu ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika.

Z przytoczonych zatem względów nie może budzić wątpliwości, że złożony przez skarżącą wniosek o przyznanie prawa pomocy w zakresie ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie zasługiwał na uwzględnienie.

Mając na uwadze powyższe, Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 184 w zw. z art. 197 § 2 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, orzekł jak w punkcie drugim postanowienia.