II FSK 1864/14

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 30 stycznia 2014 r., I SA/Lu 1090/13, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie odrzucił skargę M. J. o wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym wyrokiem ww. Sądu z dnia 21 maja 2004 r., sygn. akt I SA/Lu 343/03 oddalającym skargę M. J. na decyzję Dyrektora Izby Skarbowej w L. Ośrodek Zamiejscowy w Z. z dnia 21 maja 2003 r. w przedmiocie ustalenia zobowiązania podatkowego w podatku dochodowym od osób fizycznych za 1998 r. w formie ryczałtu od dochodów z nieujawnionych źródeł przychodów.

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd pierwszej instancji wskazał, iż jako podstawę wznowienia skarżąca wskazała wyrok TK z dnia 18 lipca 2013 r., sygn. akt SK 18/09, mocą którego Trybunał orzekł o niezgodności z Konstytucją art. 20 ust. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2006 r. Powołując się na dyspozycję art. 278 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz. U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.), powoływanej dalej jako: "p.p.s.a.", skład orzekający w sprawie wskazał, że skarga o wznowienie podlegała odrzuceniu z uwagi na przekroczenie pięcioletniego terminu zakreślonego w tym przepisie.

Na powyżej powołane rozstrzygnięcie strona wniosła skargę kasacyjną, domagając się uchylenia zaskarżonego postanowienia w całości i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Wojewódzkiemu Sądowi Administracyjnemu w Lublinie oraz przyznania kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucono naruszenie przepisów prawa materialnego, t.j.:

1. art. 278 p.p.s.a. w zw. z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 280 § 1 p.p.s.a. poprzez odrzucenie skargi o wznowienie postępowania na skutek błędnej wykładni art. 278 p.p.s.a. i uznanie, że skarga o wznowienie postępowania powinna ulec odrzuceniu ze względu na upływ 5-letniego terminu do jej złożenia, o którym mowa w tym artykule pomimo, że przepis ten narusza zasadę równości wobec prawa i w nieznajdujący uzasadnienia konstytucyjnego sposób różnicuje sytuację podatników w zależności od daty uprawomocnienia się orzeczenia;

2. art. 278 p.p.s.a. w zw. z art. 64 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 280 § 1 p.p.s.a. poprzez odrzucenie skargi na skutek błędnej wykładni art. 278 p.p.s.a. i uznanie, że skarga o wznowienie postępowania powinna ulec odrzuceniu ze względu na upływ 5-letniego terminu do jej złożenia, o którym mowa w tym przepisie pomimo, że przepis ten narusza zasadę równości ochrony praw majątkowych i w sposób nieuprawniony różnicuje ochronę praw majątkowych podatników w zależności od daty uprawomocnienia się wyroku sądowego.

Ponadto skarżąca wskazała na naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy, to jest art. 134 § 1 w zw. z art. 166 oraz art. 280 § 1 p.p.s.a. w zw. z art. 178 Konstytucji RP poprzez odrzucenie skargi o wznowienie postępowania na skutek niedokonania przez Sąd oceny art. 278 p.p.s.a. w zakresie jego zgodności z Konstytucją, podczas gdy istnieją uzasadnione wątpliwości co do tego, czy przepis ten nie narusza Konstytucji RP.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw.

Strona skarżąca podniosła zarzuty naruszenia zarówno prawa materialnego, jak i przepisów postępowania. Trzeba nadmienić, że wprawdzie autor skargi kasacyjnej wadliwie zakwalifikował wymienione przepisy p.p.s.a. do kategorii przepisów prawa materialnego, podczas gdy są to przepisy postępowania, bowiem nie nakładają na ich adresatów obowiązków lub uprawnień materialnoprawnych, a tylko regulują określone aspekty postępowania sądowoadministracyjnego, niemniej błędne zakwalifikowanie opartych na nich podstaw kasacyjnych do kategorii określonej w art. 174 pkt 1 p.p.s.a. zamiast do kategorii określonej w art. 174 pkt 2 p.p.s.a. nie oznacza ich bezskuteczności, skoro właściwe przepisy jako podstawy kasacyjne zostały jednak wskazane.

Zarzut naruszenia prawa procesowego oparty jest na założeniu, Wojewódzki Sąd Administracyjny nie dokonał oceny art. 278 p.p.s.a. w zakresie jego zgodności z Konstytucją, podczas gdy istnieją uzasadnione wątpliwości co do tego, czy przepis ten nie narusza Konstytucji RP.

W ocenie strony sąd administracyjny władny jest samoistnie stosować Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej odmawiając zastosowania przepisu rangi ustawowej i w to miejsce stosując inne przepisy. Proponowany przez stronę sposób pojmowania pojęcia bezpośredniego stosowania Konstytucji nie jest akceptowany ani w orzecznictwie, ani w doktrynie. Bezpośredniość stosowania Konstytucji nie oznacza kompetencji do kontroli konstytucyjności obowiązującego ustawodawstwa przez sądy i inne organy powołane do stosowania prawa. Tryb tej kontroli został bowiem wyraźnie i jednoznacznie ukształtowany przez samą Konstytucję. Przepis art. 188 Konstytucji zastrzega orzekanie w tych sprawach do wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Domniemanie zgodności ustawy z Konstytucją może być obalone jedynie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, a związanie sędziego ustawą, przewidziane w art. 178 ust. 1 Konstytucji, obowiązuje dopóty, dopóki ustawie tej przysługuje moc obowiązująca (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2002 r., sygn. akt V CKN 1456/00, LEX nr 57237; wyrok NSA z dnia 18 września 2008 r., sygn. akt II FSK 852/07, LEX nr 493915). Warto również zwrócić uwagę na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2003 r., w którym wskazano, iż przepisy Konstytucji mogą stanowić podstawę orzekania zupełnie wyjątkowo, w tych szczególnych sytuacjach, w których brak jest, zawartych w ustawach zwykłych, uregulowań odnoszących się do pewnego stanu faktycznego (sygn. akt II CKN 425/01, LEX nr 137527). W ostatnio wymienionym przypadku norma konstytucyjna mogłaby stanowić podstawę prawną przyznania uprawnień lub nałożenia obowiązków tylko wtedy, gdyby możliwe było jej skonkretyzowanie w formie rozstrzygnięcia w indywidualnej sprawie (por. między innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2009 r., sygn. akt I CSK 482/08, Biuletyn SN 2009/6/12).

W niniejszej sprawie bezsporne jest, iż objęte wznowieniem orzeczenie, wydane w sprawie o sygnaturze I SA/Lu 343/03 jest prawomocne od dnia 13 listopada 2004 r. Na podstawie art. 278 p.p.s.a. po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się orzeczenia nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem przypadku, gdy strona była pozbawiona możliwości działania lub nie była należycie reprezentowana. Termin przewidziany w wyżej wymienionym przepisie jest terminem materialnym i nie podlega przywróceniu. Biegnie niezależnie od terminów wniesienia skargi o wznowienie postępowania przewidzianych w art. 272 § 2 i art. 277 p.p.s.a. Skarga o wznowienie postępowania wniesiona z zachowaniem terminów określonych w art. 272 § 2 i 3 lub art. 277 p.p.s.a, ale po upływie terminu przewidzianego w art. 278 p.p.s.a., będzie podlegała odrzuceniu, bez konieczności badania merytorycznej zasadności wskazanych w niej podstaw. W rozpoznawanej sprawie pięcioletni okres, o jakim mowa w art. 278 p.p.s.a., od uprawomocnienia się wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie upłynął 13 listopada 2009 r. Przyjąć zatem należy, że skarżąca wniosła skargę o wznowienie po upływie ww. terminu, co nie stanowi przedmiotu sporu w niniejszej sprawie. Termin przewidziany w art. 278 p.p.s.a. nie obowiązuje, jeżeli podstawą wznowienia postępowania jest pozbawienie strony możności działania lub brak należytej reprezentacji. Ponieważ w rozpoznawanym przypadku nie zachodzi żadna z przesłanek wymienionych w art. 278 p.p.s.a. umożliwiająca wznowienie postępowania po upływie terminu wskazanego w tym przepisie, to należy stwierdzić, że wznowienie postępowania nie jest możliwe.

Wskazać również trzeba, że wiążąc art. 271 pkt 2 p.p.s.a z treścią art. 278 p.p.s.a. Sąd pierwszej instancji podkreślił, że w przedmiotowej sprawie strona nie była pozbawiona możności działania. Nie można przy tym uznać, że strona jest pozbawiona możności działania w sytuacji, gdy wyrok Trybunału Konstytucyjnego orzekający o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją zostaje wydany po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się orzeczenia, w związku z którym żąda się wznowienia postępowania (art. 278 p.p.s.a.). W kontekście czynionych zarzutów względem naruszenia norm konstytucyjnych podzielić należy pogląd wyrażony przez Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z dnia 20 lutego 2014 r. (sygn. akt II FSK 3786/13, dostępny: www.orzeczenia.nsa.gov.pl), zgodnie z którym ustawodawca w treści art. 278 p.p.s.a. przewidział graniczny termin, w którym można wystąpić o wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego. Od powyższego terminu prawodawca przewidział dwa wyjątki, które w rozpatrywanej sprawie nie zaistniały. Instytucja wznowienia postępowania pozwala na podważenie prawomocnego orzeczenia, stąd też przyczyny usprawiedliwiające jej zastosowanie muszą mieć charakter wyjątkowy oraz odpowiednio dużą wagę. Skarga o wznowienie postępowania jest dopuszczalna w określonych przez prawo procesowe terminach i ze względu na to, że służy wyłącznie od prawomocnego orzeczenia, tych unormowań nie można w żadnej mierze interpretować w sposób rozszerzający. Termin określony w art. 278 p.p.s.a. ma charakter bezwzględny i rozpoczyna bieg w chwili uprawomocnienia się orzeczenia, przeciwko któremu skierowana jest skarga o wznowienie postępowania. Zasadniczą funkcją terminu oznaczonego w art. 278 p.p.s.a. jest ustanowienie bezwzględnej granicy czasowej, po upływie której skarga o wznowienie nie może być skutecznie wniesiona. Jego brak z uwagi na sposób określenia terminu początkowego skutkowałby tym, że stan niepewności, co do możliwości podważenia prawomocnego orzeczenia mógłby trwać ad infinitum (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 czerwca 2014 r., sygn. akt II FSK 1093/14, dostępne: www.orzeczenia.nsa.gov.pl). Wskazać należy także na zapewnienie pewności obrotu prawnego, któremu mają służyć przepisy proceduralne. Chodzi bowiem o zagwarantowanie wszystkim podmiotom stosunków prawnych niezbędnej stabilizacji. Zasada ograniczonej w czasie kontroli w trybie nadzwyczajnym orzeczenia sądu administracyjnego, cieszącego się walorem prawomocności z uwagi na postanowienia art. 170 p.p.s.a., służy ochronie ogólnego porządku prawnego i chroni przed wielokrotnym rozstrzyganiem tych samych spraw.

Nie sprzeciwia się temu także zasada równości, wyrażona w art. 32 ust. 1 Konstytucji. Zgodnie z tym unormowaniem wszyscy są równi wobec prawa. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. W orzeczeniu z dnia 24 października 1989 r. sygn. akt K 6/89 (OTK 1989, nr 1, poz. 7) Trybunał Konstytucyjny podkreślił związek zasady równości z zasadą sprawiedliwości i orzekł, że wszelkie zróżnicowanie w prawie jest dopuszczalne wtedy, gdy jest usprawiedliwione (por. uchwałę NSA z dnia 29 czerwca 2009 r. sygn. akt I FPS 9/08, ONSAiWSA 2009, nr 5, poz. 87). Podkreślić należy, że kryterium czasowe ograniczające możliwość skutecznego wniesienia skargi o wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem jest jednakowe dla wszystkich, a zatem odpowiada wymaganiom związanym z realizacją zasady równości, wynikającej z art. 32 ust. 1 Konstytucji i miało charakter racjonalny. Powyższa zasada łączy się z normą stanowiącą, że własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej – art. 64 ust. 2 Konstytucji. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wskazuje, że istotą tej zasady jest zakaz różnicowania ochrony praw majątkowych ze względu na charakter podmiotu danego prawa (zob. wyrok z dnia 25 lutego 1999 r., sygn. akt K 23/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 25; wyrok z dnia 28 października 2003 r., sygn. akt P 3/03, OTK ZU nr 8/A/2003, poz. 82), co w niniejszej sprawie nie miało miejsca.

Mając powyższe na uwadze, Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 184 w zw. z art. 182 § 1 p.p.s.a., orzekł jak w sentencji. W odniesieniu do wniosku pełnomocnika skarżącego, ustanowionego w ramach prawa pomocy, o przyznanie wynagrodzenia za zastępstwo prawne, to w niniejszym postanowieniu nie zawarto rozstrzygnięcia dotyczącego tej kwestii z uwagi na to, że stosownie do art. 250 oraz art. 258 § 2 pkt 8 p.p.s.a. wynagrodzenie dla pełnomocnika ustanowionego na zasadzie prawa pomocy przyznaje się za wykonane zastępstwo prawne, co oznacza, że następuje to po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie i przez wydanie odrębnego postanowienia w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym (por. postanowienie NSA z 10 lutego 2014 r., I FPS 3/13, oraz wyrok NSA z 9 lutego 2005 r., GSK 1412/04, dostępne: www.orzeczenia.nsa.gov.pl).