II SA/Łd 649/12

Uzasadnienie

Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych decyzją z dnia [...], nr [...], wydaną na podstawie art. 1 ust. 1, art. 2 pkt 2 lit. a) i art. 4 ust. 1ustawy z dnia 31 maja 1996r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.), odmówił J. R. przyznania uprawnienia do świadczenia pieniężnego z tytułu deportacji do pracy przymusowej.

Wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy wniósł J. R., wskazując, że jako dziecko wraz z rodzicami został wysiedlony do pracy w gospodarstwie rolnym należącym do osoby narodowości niemieckiej.

Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, decyzją z dnia [...], nr [...], działając na podstawie art. 138 § 1 pkt 1, w związku z art. 127 § 3 ustawy z dnia 14 czerwca 1960r. - Kodeks Postępowania Administracyjnego (Dz. U. z 2000r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) oraz art. 2 pkt 2 lit. a), art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1, 2 i 4 ustawy o świadczeniu pieniężnym (...), utrzymał w mocy wskazaną wyżej decyzję własną z dnia [...].

W uzasadnieniu podjętego rozstrzygnięcia organ przypomniał, że art. 2 pkt 2 ustawy o świadczeniu pieniężnym (...), wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 grudnia 2009r. (sygn. akt K 49/07) został uznany za niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP w zakresie, w jakim pomija przesłankę deportacji (wywiezienia) do pracy przymusowej w granicach przedwojennego państwa polskiego. Wyrok ten został ogłoszony w Dzienniku Ustaw Nr 220, poz. 1734 z dnia 23 grudnia 2009r. Powyższy przepis został znowelizowany ustawą z dnia 25 lutego 2011r. o zmianie ustawy o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Zdaniem organu w myśl nowego brzmienia art. 2 pkt 2 lit. a) ustawy o świadczeniu pieniężnym (...) represją jest deportacja (wywiezienie) do pracy przymusowej na okres co najmniej 6 miesięcy w granicach terytorium państwa polskiego sprzed dnia 1 września 1939r. lub z tego terytorium na terytorium III Rzeszy i terenów przez nią okupowanych w okresie wojny w latach 1939 -1945. Organ podkreślił, że wskazana regulacja nie dotyczy wszystkich rodzajów i form represji, jakim w tym okresie poddani byli obywatele polscy, bowiem przewiduje pewien ograniczony zakres rekompensat dla konkretnie ustalonych grup ofiar, z tytułu ściśle określonych rodzajów represji., a dla wydania decyzji pozytywnej na podstawie art. 2 pkt 2 ustawy konieczne jest łączne spełnienie następujących przesłanek: ustalenie że osoba została deportowana (wywieziona) do pracy przymusowej w granicach terytorium państwa polskiego sprzed dnia l września 1939r. lub z tego terytorium na terytorium III Rzeszy i terenów przez nią okupowanych w okresie wojny w latach 1939-1945 oraz, że praca była wykonywana w warunkach deportacji przez okres co najmniej 6 miesięcy.

Dalej organ wskazał, iż J. R. ubiegał się o przyznanie przedmiotowego świadczenia z tytułu pracy przymusowej wykonywanej w miejscowości G. w okresie od stycznia 1941r. do stycznia 1945r. Na dowód doznanych represji przedłożył ankietę kierowaną w dniu 4 maja 1952r. do Powiatowego Biura Dowodów Osobistych w Ł. i kartę osobą z dnia 24 lutego 1951r. w których jako miejsce zamieszkania w czasie wojny wskazano miejscowość G. oraz zaświadczenie Archiwum Państwowego w Ł. z dnia 4 lutego 2000r. o pracy ojca A. R. w gospodarstwie rolnym J. W. od sierpnia 1942 do kwietnia 1943r. organ wyjaśnił, iż w trakcie postępowania ustalono poprzez zeznanie świadka F. W. z dnia 1 czerwca 1994r. oraz zaświadczenie Urzędu Gminy w Z. z dnia 21 marca 2001r., że w okresie od stycznia 1941r. do stycznia 1945r., podobnie jak F. S., F. W. i F. O., wnioskodawca pracował w gospodarstwie H. B. znajdującym się w miejscowości K. Organ uzyskał także z archiwum Fundacji "Polsko-Niemieckie Pojendanie" dokumenty siostry wnioskodawcy I. W. potwierdzające jej pracę w latach 1940-1945 w miejscowości G.

Z uwagi na rozbieżności, co do miejsca pracy strony Kierownik Urzędu dopuścił także dowód z przesłuchania wnioskodawcy. J. R. w protokole przesłuchania wyjaśnił, że w chwili wysiedlenia miał 7 - 8 lat i pamięta jedynie, że do domu rodzinnego w B. przybył Niemiec i nakazał go opuścić całej rodzinie. Najstarsza siostra strony S. pozostała w gospodarstwie, by pracować u Niemca, który je przejął, a wnioskodawca w roku 1941 wraz z rodzicami i trzema innymi siostrami: G., I. i W. został skierowany do pracy w oddalonej o około 1 km miejscowości K., do gospodarstwa H. B. Natomiast w okresie od sierpnia 1942r. do kwietnia 1943r. skierowani zostali do pracy w gospodarstwie rolnym J. W., w oddalonej o 6 km miejscowości G.. Następnie powrócili do gospodarstwa H. B. Po pewnym czasie ojciec wnioskodawcy A. zaczął pracę na kolei przy rozładowywaniu wagonów. Nadto starsza siostra wnioskodawcy G. w efekcie braku pomocy medycznej i opieki zmarła. Praca wnioskodawcy polegała na opiece nad zwierzętami, pracach porządkowych i niektórych pracach polowych. Od pracodawcy rodzina otrzymywała jedynie ziemniaki.

W konkluzji organ stwierdził, iż przedmiotowe dokumenty potwierdzają, że rodzina wnioskodawcy została zmuszona do opuszczenia rodzinnego gospodarstwa, które zostało przekazane pod zarząd niemiecki i otrzymała nakaz pracy w sąsiednich miejscowościach K. i G., jednak zdaniem Kierownika Urzędu w niniejszej sprawie nie został spełniony zawarty w art. 2 pkt 2 lit. a) ustawy warunek deportacji do pracy przymusowej.

W skardze na powyższą decyzję J. R. podtrzymał swoje dotychczasowe stanowisko, wskazując na swoją trudna sytuacje materialną i zdrowotną.

W odpowiedzi na skargę Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych wniósł o jej oddalenie, argumentując jak w treści zaskarżonej decyzji.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi zważył, co następuje:

Skarga jest zasadna.

Zgodnie z art. 1 § 1 ustawy z dnia 25 lipca 2002r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. nr 153, poz. 1269) sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości m.in. przez kontrolę administracji publicznej. Kontrola ta, po myśli § 2 tegoż artykułu, sprawowana jest pod względem zgodności z prawem, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej.

Sąd administracyjny nie rozpoznaje zatem spraw merytorycznie, a bada jedynie legalność zaskarżonej decyzji, tzn. ocenia, czy jest ona zgodna z prawem materialnym, określającym prawa i obowiązki stron oraz z prawem procesowym, regulującym postępowanie przed organami administracji publicznej. Uchylenie decyzji administracyjnej, względnie stwierdzenie jej nieważności przez sąd, następuje tylko w przypadku wykazania istotnych wad w przeprowadzonym postępowaniu lub naruszenia przepisów prawa materialnego, mającego wpływ na wynik sprawy - art. 145 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2012r., poz. 270), dalej p.p.s.a.

Zgodnie z art. 134 § 1 p.p.s.a. sąd rozstrzyga w granicach danej sprawy nie będąc jednak związany zarzutami i wnioskami skargi oraz powołaną podstawą prawną. Z kolei art. 135 p.p.s.a. stanowi, że sąd stosuje przewidziane ustawą środki w celu usunięcia naruszenia prawa w stosunku do aktów lub czynności wydanych lub podjętych we wszystkich postępowaniach prowadzonych w granicach sprawy, której dotyczy skarga, jeżeli jest to niezbędne do końcowego załatwienia sprawy.

Materialnoprawną podstawą przyznania wnioskowanego świadczenia są przepisy ustawy z dnia 31 maja 1996r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym na dzień wydania zaskarżonej decyzji.

W myśl art. 2 pkt 2 lit. a) tej ustawy w brzmieniu po nowelizacji obowiązującej od dnia 20 kwietnia 2011r. represją jest deportacja (wywiezienie) do pracy przymusowej na okres co najmniej 6 miesięcy w granicach terytorium państwa polskiego sprzed dnia 1 września 1939r. lub z tego terytorium na terytorium:

a) III Rzeszy i terenów przez nią okupowanych w okresie wojny w latach 1939-1945,

b) Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i terenów przez niego

okupowanych w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r. oraz po

tym okresie do końca 1948 r. z terytorium państwa polskiego w jego obecnych

granicach.

Mając na uwadze powyższe wskazać należy, iż poza sporem pozostaje okoliczność wykonywania przez rodzinę skarżącego pracy przymusowej w rozumieniu ustawy, co zostało ustalone przez organ w trakcie postępowania zakończonego zaskarżoną decyzją w uzasadnieniu której organ stwierdził, iż wykonywanie pracy w warunkach przymusowych bez faktu deportacji nie stanowi wystarczającej przesłanki przyznania świadczenia i dalej, że zdaniem organu nie została spełniona przesłanka deportacji w rozumieniu przepisów ustawy.

Wobec powyższego należy dojść do wniosku, iż w sprawie niniejszej okolicznością sporną pozostaje ustalenie czy rodzina skarżącej została deportowana do pracy przymusowej wykonywanej na rzecz okupanta.

Istotną kwestią jest, iż nowelizacja ustawy w zakresie ust. 2 pkt 2 podyktowana była wytycznymi zawartymi w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 grudnia 2009r. (sygn. akt: K 49/07, publ: Dz. U. Nr 220, poz. 1734, z dnia 23 grudnia 2009r.). Trybunał rozstrzygnął bowiem, iż przepis art. 2 pkt 2 ustawy o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w zakresie, w jakim pomijał przesłankę deportacji (wywiezienia) do pracy przymusowej w granicach przedwojennego państwa polskiego, był niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji R.P..

Aktualne brzmienie przepisu art. 2 pkt 2 ustawy nie pozostawia wątpliwości, co do przesłanek warunkujących przyznanie uprawnienia do świadczenia pieniężnego. Zwrócić należy uwagę, iż przepis ten nie zawiera cezury odległości pomiędzy miejscowością, w której zamieszkiwała rodzina wnioskodawczyni przed okupacją, a miejscowością, do której nastąpiło wysiedlenie. Na okoliczność tę zwracał uwagę już Trybunał Konstytucyjny podkreślając, iż z deportacją mamy do czynienia w przypadku przymusowej zmiany miejsca dotychczasowego pobytu i wyrwania z dotychczasowego środowiska.

Istotne w niniejszej sprawie jest także to, iż przywołany przepis art. 2 pkt 2 cytowanej ustawy nie wprowadza ograniczenia, co do wieku osoby, która została poddana represji. I zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądów administracyjnych uprawnienie do świadczenia pieniężnego, o którym mowa w ustawie przysługuje nie tylko osobom, które w związku z deportacją wykonywały pracę przymusową, ale również uprawnienie to przysługuje w stosunku do dzieci wywiezionych wraz z rodzicami na roboty przymusowe, a także dzieci urodzonych podczas pobytu na deportacji swoich rodziców (zob. wyroki: NSA z dnia 8 października 2009r., w sprawie o sygn. akt II OSK 1703/08; NSA z dnia 23 stycznia 2009r., w sprawie o sygn. akt 1456/08; WSA w Opolu z dnia 29 stycznia 2009r., w sprawie o sygn. akt II SA/Op 572/08 – dostępne w Centralnej Bazie Orzeczeń Sądów Administracyjnych).

Po owych wstępnych uwagach należy odnieść się do rozumienia pojęcia deportacji (wywiezienia), jako zasadniczego elementu niniejszej sprawy. Otóż wykładnia tegoż pojęcia wywodząca się ze wskazanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego wskazuje na; przymusowe wywiezienie, "wyrwanie" i odizolowanie od dotychczasowego środowiska. Stan deportacji związany był z życiem w otoczeniu wrogości, wyobcowania mentalnościowego, kulturowego i językowego. W czasie tym dochodziło do ogólnego pogorszenia warunków egzystencji w stosunku do życia w dotychczasowym miejscu zamieszkania. Osoba deportowana zwykle nie miała możliwości korzystania z rzeczy codziennego użytku, sprzętu, mebli, ubrań zgromadzonych w domu. Nie mogła utrzymywać więzi oraz pozytywnych relacji rodzinnych i sąsiedzkich, nie mogła odwiedzać domu rodzinnego, znajomych, przyjaciół. Trybunał wskazywał, iż nie bez znaczenia pozostaje wiek osoby deportowanej, a co za tym idzie – zdolność do samodzielnej egzystencji, jak i warunki, w których osoba musiała funkcjonować w miejscu deportacji (gdzie spała, jak się odżywiała, jak funkcjonowała na co dzień).

Powyższe wskazania – odnoszące się do rozumienia pojęcia deportacji wydają się niezbędne, bowiem organ zupełnie zaniechał w uzasadnieniu wydanej decyzji wyjaśnienia tego jaką treść znaczeniową nadał pojęciu "deportacji do pracy przymusowej". W miejsce tych rozważań organ w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji przeciwstawił pojęciu "deportacji do pracy przymusowej" pojęcie "zmuszenia rodziny wnioskodawcy do opuszczenia rodzinnego gospodarstwa", wskazując, iż celem wysiedlenia rodziny skarżącej było przekazanej owego gospodarstwa pod zarząd niemiecki, a tym samym celem tym nie była deportacja w rozumieniu ustawy. Wydaje się, iż w ocenie organu taka konkluzja jest wystarczająca do tego aby uznać, że skarżąca nie podlegała represji, o jakiem mówi omawiana ustawa.

Z takim zapatrywaniem Sąd nie jest skłonny się zgodzić uważając, iż na podstawie przepisu art. 2 pkt 2 lit. a) ustawy – w brzmieniu obowiązującym po nowelizacji z dnia 20 kwietnia 2011r. – deportacja (wywiezienie) z miejsca dotychczasowego zamieszkania, jeśli tylko połączona była z obowiązkiem wykonywania pracy przymusowej – przy zastrzeżeniu określonego terytorium i czas jej wykonywania – wyczerpuje pojęcie represji uzasadniające przyznanie świadczenia pieniężnego na gruncie omawianej ustawy. Tym samym bez większej doniosłości jest ustalenie organu, iż rodzina skarżącego została wysiedlona z rodzinnego gospodarstwa ze względu na przekazanie go pod zarząd niemiecki.

Posługując się metodologią, którą zastosował organ należałoby stanąć na stanowisku, iż wszyscy wysiedleni z uwagi na odebranie im gospodarstw w celu przekazania tychże gospodarstw okupantom nie mogliby uzyskać uprawnienia do świadczenia pieniężnego, bowiem celem ich wywiezienia z miejsca zamieszkania była konieczność przekazania gospodarstwa pod zarząd niemiecki, a przecież wielu spośród wówczas wysiedlonych zostało wywiezionych poza granice państwa Polskiego na tereny okupowane przez III Rzesze i tam wykonywało na rzecz okupanta prace przymusową. Skoro wobec tych osób Urząd nie posługiwał się kryterium "celu wysiedlenia" to niezrozumiałe jest dlaczego po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego domaga się spełnienia przesłanki "celu deportacji" do pracy przymusowej.

Organ posługując się w/w pojęciem wbrew ustawie, która nie mówi nic o tym, że wywiezienie do pracy przymusowej nie następuje gdy wysiedlenie z miejsca zamieszkania ma związek z jakimkolwiek zdarzeniem, w szczególności z przekazaniem gospodarstwa pod zarząd niemiecki. Niemieckie władze okupacyjne dokonywały wysiedleń z bardzo różnorodnych powodów i najczęściej powodów tych nie ujawniały wysiedlonym, ale to nie owe powody determinują możliwość ubiegania się o przedmiotowe świadczenie. Nie trudno sobie wyobrazić z jednej strony taką oto sytuację gdy celem wywiezienia miało być wykonywanie pracy przymusowej, która jednak z różnych przyczyn na miejscu wywiezienia nie była wykonywana, a z drugiej sytuację wywiezienia w celu zupełnie innym niż wykonywanie pracy, w której to jednak sytuacji ostatecznie doszło do wykonywania pracy przymusowej na rzecz okupanta, a wykonywanie tej pracy pozostawało w ścisłym związku funkcjonalnym z faktem wywiezienia.

Organ swą odmowę oparł na twierdzeniu, że rodzina skarżącego została zmuszona do opuszczenia rodzinnego gospodarstwa, które zostało przekazane pod zarząd niemiecki i skierowana do pracy w sąsiednich miejscowościach, tj. K. oraz G. Konstatacja organu oparta została na dokumentach zgromadzonych w aktach, w tym zeznaniach skarżącego, utrwalonych w protokole z dnia 28 października 2011r. (k-55). Jednakże ani z zeznania skarżącego ani z zeznań świadków, a także z ustaleń poczynionych przez organ nie wynika w jaki sposób skarżący wraz z rodziną trafił najpierw do K., potem do G. i z powrotem do K. Organ w decyzji nie kwestionował okresów wykonywania pracy na rzecz okupanta w tych miejscowościach, zatem wykonywanie pracy przymusowej przez skarżącego należy uznać za pozostające poza sporem. W tej sytuacji należy ocenić czy doszło do deportacji, a do tego konieczne jest ustalenie w jaki sposób rodzina skarżącego trafiła do gospodarstw niemieckich, czy nie została przetransportowana pod przymusem. Ustalenie okoliczności co do sposobu skierowania rodziny skarżącego do pracy przymusowej ma kluczowe znaczenie dla rozpoznania niniejszej sprawy, jako że w ocenie Sądu sam fakt, że rodzina skarżącego została zmuszona do opuszczenie gospodarstwa, a praca przymusowa była wykonywana w pobliskich miejscowościach, bez ustalenia w jaki sposób skarżący trafił do gospodarstw, gdzie świadczył pracę przymusową, nie może stanowić przesłanki do odmowy przyznania świadczenia.

W miejscowości G. skarżący pracował od 1 sierpnia 1942r. do 8 kwietnia 1943r. czyli ponad sześć miesięcy. Zatem nawet gdyby tyko tam trafił w warunkach deportacji mógłby po spełnieniu ustawowych kryteriów otrzymać wnioskowane świadczenia, zaś w jaki sposób skarżący trafił do niemieckiego gospodarstwa w miejscowości G. także nie ustalono.

Reasumując należy stwierdzić, iż w toku rozpoznania sprawy doszło do naruszenia zasad wyrażonych w art. 7, 76 § 1 i 80 K.p.a. Organ administracji publicznej jest bowiem obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy (art. 77 § 1 K.p.a.) i dopiero na podstawie całokształtu materiału dowodowego ocenić, czy dana okoliczność została udowodniona (zasada swobodnej oceny dowodów - art. 80 K.p.a.). Obowiązek rozpatrzenia całego materiału dowodowego jest związany ściśle z przyjętą zasadą swobodnej oceny dowodów. Swobodna ocena dowodów, aby nie przerodziła się w samowolę, musi być dokonana zgodnie z normami prawa procesowego oraz z zachowaniem reguł tej oceny, tj.: po pierwsze - opierać się na materiale dowodowym zebranym przez organ, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w przepisach prawa. Po drugie - ocena powinna być oparta na wszechstronnej ocenie całokształtu materiału dowodowego i po trzecie - organ powinien dokonać oceny znaczenia i wartości dowodów dla toczącej się sprawy, z zastrzeżeniem ograniczeń, dotyczących dokumentów urzędowych, które mają na podstawie art. 76 § 1 K.p.a. szczególną moc dowodową. Organ może odmówić wiary określonym dowodom, jednakże dopiero po wszechstronnym ich rozpatrzeniu, wyjaśniając przyczyny takiej ich oceny.

Jak wskazano wyżej, argumentacja zawarta w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji wymyka się tym regułom. Jedynie elementarne składowe stanu faktycznego sprawy wydają się ustalone niespornie – że skarżący pracował przymusowo w niemieckich gospodarstwach rolnych położonych w niedalekiej odległości od miejsca zamieszkania.

Brak dogłębnej analizy okoliczności sprawy i dokonania szczegółowych ustaleń we wskazanym powyżej zakresie narusza art. 107 § 1 i 3 Kodeksu postępowania administracyjnego. Stwierdzone wyżej uchybienia, dotyczące zarówno przepisów postępowania, jak i wykładni prawa, prowadzą natomiast do wyeliminowania zaskarżonej decyzji i decyzji ją poprzedzającej z obrotu prawnego.

Mając powyższe na uwadze Sąd, na podstawie art. 145 § 1 pkt 1 lit. a) i c) p.p.s.a., orzekł jak w sentencji wyroku

m.o.