I SA/Łd 175/12

Uzasadnienie

Postanowieniem z 29 marca 2012 r. Referendarz sądowy w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Łodzi przyznał wnioskodawcy prawo pomocy poprzez zwolnienie od wpisu sądowego od skargi ponad kwotę 200 zł. Stwierdził, że przed tutejszym sądem zawisło łącznie dwanaście spraw skarżącego, w których łączna wysokość wpisów wynosi 6.000 zł. Przedłożone w sprawie dokumenty, z których wynika, że: źródłem utrzymania skarżącego jest działalność gospodarcza ze stratą za 2011 r. w wysokości 29.481 zł; fakt zamieszkiwania w wynajętym mieszkaniu, za które ponosi wydatki w wysokości około 950 zł miesięcznie; obowiązek alimentacyjny wobec byłej żony i córki w łącznej wysokości ok. 1.200 zł miesięcznie; spłata miesięcznych rat kredytów zaciągniętych na uruchomienie działalności gospodarczej w wysokości ok. 10.000 zł – dały podstawę do przyjęcia, że skarżący nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania bez uszczerbku koniecznego utrzymania. Zasadnym zatem – w ocenie referendarza – było przyznanie prawa pomocy w zakresie częściowym.

Postanowienie to uprawomocniło się bez wniesienia środka zaskarżenia.

Na skutek wezwania do uiszczenia opłaty kancelaryjnej za odpis orzeczenia z uzasadnieniem skarżący złożył ponowny wniosek o przyznanie prawa pomocy w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych. W złożonym na urzędowym formularzu PPF oświadczeniu o stanie rodzinnym, majątku i dochodach wskazał, że samodzielnie prowadzi gospodarstwo domowe, którego jedynym źródłem utrzymania jest działalność gospodarcza (stacja kontroli pojazdów), która za 2010 r. przyniosła dochód w wysokości 7.231,88 zł, a za 2011 r. 13.330 zł. Wnioskodawca jest właścicielem nieruchomości, na której zlokalizowana jest ww. stacja oraz środków trwałych ujętych w ewidencji działalności. Z tytułu zaciągniętych na ich zakup kredytów skarżący ma do spłaty ok. 1.500.000 zł, zaś miesięczna rata kredytowa stanowi blisko 10.000 zł. Ponadto płaci alimenty na rzecz córki w wysokości 600 zł miesięcznie. Osobistych rachunków bankowych nie posiada, a rachunki założone w A SA wykorzystywane są tylko do spłaty kredytów. Z nadesłanych do sprawy o sygn. akt I SA/Łd 165/12 odpisów deklaracji VAT-7 za okres od lutego do kwietnia 2012 r. wynika, że miesięczne przychody skarżącego z tytułu prowadzonej działalności wahały się w granicach od 28.000 do 45.000 zł.

Postanowieniem z 10 lipca 2012 r. referendarz sądowy oddalił wniosek strony skarżącej o przyznanie prawa pomocy. Referendarz uznał, że przedstawiona w obecnym wniosku sytuacja skarżącego jedynie w nieznaczny sposób (wzrost o 100 zł kosztów utrzymania) różni się od okoliczności będących przedmiotem rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu z 29 marca 2012 r. Natomiast dołączone do wniosku dokumenty nie dowodziły, aby nastąpiło pogorszenie sytuacji materialnej skarżącego uzasadniające przyznanie prawa pomocy. Wręcz przeciwnie, wynika z nich, że ubiegły rok podatkowy skarżący zakończył skromnym zyskiem, wzrostowi uległy także obroty z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. Powyższe świadczyło więc, że sytuacja materialna wnioskodawcy uległa poprawie. W tych okolicznościach brak było podstaw do uwzględnienia ponownego wniosku w zakresie przyznania prawa pomocy poprzez zwolnienie od kosztów sądowych.

Od powyższego postanowienia pełnomocnik skarżącego wniósł sprzeciw z prośbą o ponowne rozpatrzenie wniosku PPF złożonego przez skarżącego i przedstawionych przez niego dokumentów. Postanowieniu temu zarzucił naruszenie:

- art. 141 § 4 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2012 r. Nr 270, powoływanej dalej jako "P.p.s.a."), poprzez niewyjaśnienie stronie skarżącej przesłanek jakimi kierowano się przy wydawaniu niniejszego postanowienia, niewyjaśnienie dlaczego oddalono wniosek o pomoc prawną, szczególnie, że w tej sprawie już raz przyznano skarżącemu prawo pomocy i to w dodatku na podstawie tego samego materiału dowodowego przedstawionego przez skarżącego; nie wyjaśniono skarżącemu dlaczego nastąpiła zmiana stanowiska Sądu w zakresie przyznania mu pomocy; poza tym błędnie przyjęto na podstawie przedstawionego materiału dowodowego, że nastąpiła poprawa sytuacji materialnej skarżącego;

- art. 255 P.p.s.a., poprzez niewezwanie strony skarżącej do złożenia dodatkowego oświadczenia o bieżącej sytuacji finansowej i dokumentów dotyczących dochodów za 2012 r.;

- art. 246 § 1 pkt 2 P.p.s.a., poprzez dokonanie oceny sytuacji skarżącego bez uwzględnienia wszystkich okoliczności przytoczonych w sprawie, z naruszeniem zasad logicznego rozumowania, doświadczenia życiowego, które pozwalają domniemywać, że sytuacja strony skarżącej uzasadnia odstąpienie od zasady odpłatności postępowania, o której mowa w art. 199 P.p.s.a.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 244 P.p.s.a. prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Stosownie zaś do art. 245 § 1 P.p.s.a. prawo pomocy może być przyznane w zakresie całkowitym lub częściowym. Prawo pomocy w zakresie całkowitym obejmuje, zgodnie z § 2 tego przepisu, zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego; prawo pomocy w zakresie częściowym obejmuje natomiast, według § 3 powołanego przepisu, zwolnienie tylko od opłat sądowych w całości lub w części albo tylko od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków lub obejmuje tylko ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Przesłanki przyznania pomocy osobie fizycznej określa art. 246 § 1 P.p.s.a. Przyznanie pomocy w zakresie całkowitym następuje, gdy osoba wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania, w zakresie częściowym natomiast – gdy osoba wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i dla rodziny.

Zawarty w art. 246 § 1 P.p.s.a. zwrot "gdy osoba ta wykaże" oznacza, że to na wnoszącym o przyznanie prawa pomocy spoczywa ciężar dowodu, że znajduje się w sytuacji uprawniającej do skorzystania z prawa pomocy. Warunkiem przyznania stronie prawa pomocy jest wykazanie przez stronę, że występują przesłanki uzasadniające jej udzielenie. W interesie skarżącego leży zatem przedstawienie tych wszystkich okoliczności, które wskazywać będą na fakt pozostawania w trudnej sytuacji materialnej. Od sądu zależy uznanie, czy oświadczenie skarżącego jest wystarczające dla przyznania prawa pomocy we wskazanym zakresie, przy czym ocena sytuacji materialnej nie sprowadza się jedynie do stwierdzenia, że skarżący uzyskuje lub też nie uzyskuje dochodów, ale również polega na zbadaniu, czy posiada on majątek, a także obiektywnie rozumianą zdolność do zdobycia niezbędnych środków finansowych. Udzielenie prawa pomocy w postępowaniu przed sądem administracyjnym jest formą dofinansowania z budżetu państwa dla osób, które z uwagi na ich trudną sytuację materialną nie mogą uiścić kosztów bez wywołania uszczerbku w koniecznych kosztach utrzymania siebie i rodziny, a przez to powinno sprowadzać się do wypadków, w których zdobycie przez stronę środków na sfinansowanie udziału w postępowaniu sądowym jest rzeczywiście, obiektywnie niemożliwe. Opłaty sądowe stanowią rodzaj danin publicznych, zwolnienie od ich ponoszenia stanowi odstępstwo od konstytucyjnego obowiązku ich powszechnego i równego ponoszenia, wynikającego z art. 84 Konstytucji RP (postanowienie NSA z 19 października 2007r., II FZ 498/07). Ubiegający się o taką pomoc wnioskodawca powinien w każdym wypadku poczynić oszczędności we własnych wydatkach, do granic zabezpieczenia koniecznych kosztów utrzymania siebie i rodziny. Dopiero gdyby poczynione w ten sposób oszczędności okazały się niewystarczające – może zwrócić się o pomoc państwa (por. postanowienie SN z 24 września 1984 r. o sygn. akt II CZ 104/84, Lex nr 8623).

Sąd uznał, że ponowny wniosek skarżącego o przyznanie prawa pomocy poprzez zwolnienie z kosztów sądowych nie zasługuje na uwzględnienie. Skarżący nie wykazał bowiem istnienia przesłanek we wskazanych przepisach, tj. że nie jest w stanie ponieść kosztów postępowania bez uszczerbku dla siebie.

Ze złożonego ponownego oświadczenia o stanie majątkowym, zawartego w formularzu PPF (oraz złożonych deklaracji VAT-7) i jego porównania z pierwotnym wnioskiem o przyznanie prawa pomocy wynika jednoznacznie, że sytuacja materialna skarżącego nie uległa pogorszeniu w stosunku do poprzednio analizowanej, a wręcz uległa znacznej poprawie, przy prawie niezmienionych wydatkach. We wniosku z 22 lutego 2012 r. skarżący wykazał za 2011 r. stratę w działalności gospodarczej w kwocie 29.481,65 zł, a we wniosku z 4 czerwca 2012 r. za ten rok dochód w wysokości 13.330,06 zł. W uzupełnieniu sprzeciwu z 13 sierpnia 2012 r. wykazał stratę za 2012 r. w wysokości 15.704 zł. Pomijając sprzeczność twierdzeń skarżącego co do jego dochodu w 2011 r., trudno uznać aby przy rocznych dochodach brutto rodziny w 2011 r. (13.330 zł), skarżący nie mógł zaoszczędzić środków finansowych na pokrycie kosztów postępowania, gdy przy wykazanej stracie 29.481 zł był zdolny do uiszczenia wpisu od skargi w kwocie 200 zł (w dwunastu sprawach). Z kolei wykazana za 2012 r. strata z działalności gospodarczej jest znacznie mniejsza niż w 2011 r., co nie pozwala przyjąć, że nastąpiło pogorszenie sytuacji skarżącego w stosunku do wskazywanej w poprzednim wniosku. Pomimo więc podnoszonej już w pierwotnym wniosku sytuacji materialnej uniemożliwiającej poniesienie kosztów sądowych, skarżący – jak przyznał w sprzeciwie jego pełnomocnik – uiścił kwotę 7.150 zł tytułem wpisów sądowych i opłat kancelaryjnych, jak też zgodził się z ówczesną oceną Sądu co do jego sytuacji majątkowej.

Oceniając sytuację materialną skarżącego nie można też pominąć tego, że o istnieniu przesłanek przyznania prawa pomocy decyduje nie tylko wysokość zarobków oraz potrzeby rodziny strony, ale również jej stan majątkowy (por. postanowienie SN z 19 sierpnia 1971 r., I CZ 118/71, Lex nr 6980). Skarżący posiada nieruchomość, w której prowadzi działalność gospodarczą, a ponadto, jak sam przyznał we wniosku, ponosił ogromne koszty inwestycji na tę nieruchomość. Skoro zatem istnieje możliwość obciążenia majątku strony skarżącej i pozyskanie w ten sposób środków pieniężnych – biorąc pod uwagę, że strona jednocześnie czyniła znaczne nakłady inwestycyjne, zamiast poczynić oszczędności na pokrycie ewentualnych kosztów związanych z postępowaniami dotyczącymi tej działalności – nie można mówić aby strona nie była w stanie ponieść kosztów postępowania sądowego, zwłaszcza, że częściowo została już z nich zwolniona. Nakładom na działalność gospodarczą nie można przypisać pierwszeństwa przez kosztami sądowymi. W przypadku posiadania nadwyżki finansowej względem utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, kwestią wyboru skarżącego jest, czy przeznaczy ją na działalność gospodarczą, czy pokrycie kosztów sądowych (zob. postanowienie NSA z 8 lutego 2012 r., akt II FZ 16/12, LEX nr 1116188).

Także spłata kredytów zaciągniętych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej nie może być okolicznością uzasadniającą zwolnienie z kosztów sądowych. Aby uzyskać, a następnie spłacać kredyt, należy uprzednio wykazać zdolność kredytową, czyli zdolność do terminowej spłaty zadłużenia wraz z towarzyszącymi mu kosztami dodatkowymi. Trudno uznać, aby ubiegający się o przyznanie pomocy nie miał zabezpieczonych innych należności związanych z utrzymaniem rodziny czy z prowadzoną działalnością gospodarczą, w tym ewentualnych kosztów postępowania, skoro wcześniej wykazał odpowiednie zabezpieczenia wierzytelności wobec banku (zob. postanowienie NSA z 14 lutego 2012 r., II FZ 859/11, Lex nr 1116238). Podejmując decyzję o ich zaciągnięciu skarżący musiał też liczyć się z koniecznością ich spłaty. Powinien był więc ocenić realne możliwości ich spłaty, biorąc pod uwagę potencjalny dochód z działalności gospodarczej oraz ewentualne wydatki na utrzymanie siebie, czy przyszłe postępowania sądowe. Konieczność spłaty zaciągniętych zobowiązań kredytowych nie może mieć priorytetu (pierwszeństwa) zapłaty przed ponoszeniem kosztów sądowych.

Podnieść wreszcie należy, że obowiązkiem strony jest partycypowanie w kosztach postępowania. Zapobiegliwości i przezorności w tym zakresie należy szczególnie wymagać od osób toczących spory sądowe, tak jak to ma miejsce w niniejszej sprawie, w związku z prowadzoną przez siebie profesjonalną działalnością gospodarczą. Wszakże samodzielna działalność gospodarcza, prowadzona na własny rachunek, wiąże się – ze swej istoty – z ryzykiem ponoszenia wszystkich związanych z nią konsekwencji, w tym kosztów – także kosztów sądowych (por. postanowienie NSA z 6 października 2004 r., GZ 71/04, ONSAiWSA 2005/1/8). Skarżący, składając skargę, powinien więc liczyć się z koniecznością ponoszenia kosztów sądowych. Skoro bowiem dostępność do sądu wymaga z natury rzeczy posiadania środków finansowych, posiadanie tych środków staje się istotnym składnikiem prowadzonej działalności. Oznacza to, że w procedurze planowania wydatków związanych z działalnością gospodarczą, przewidując realizację swoich praw przed sądem, należy uwzględniać także konieczność posiadania środków na prowadzenie procesu sądowego. Wielość toczących się postępowań nie może zatem przemawiać za przyznaniem pomocy.

Odniesienie się do zarzutów sprzeciwu i wadliwości dokonanej przez referendarza sądowego oceny sytuacji majątkowej wniosku nie wydaje się celowe, skoro zgodnie z art. 260 P.p.s.a. w razie skutecznego wniesienia sprzeciwu postanowienie to, a wraz z nim jego argumentacja, upadają.

Za uwzględnieniem wniosku nie mogą też przemawiać podnoszone we wniosku przez skarżącego zarzuty co do wadliwości zaskarżonej decyzji. Okoliczności te w świetle powołanych wyżej przepisów nie stanowią bowiem przesłanki oceny wniosku.

Mając powyższe na uwadze, Sąd na podstawie art. 246 § 1 pkt 2 oraz art. 260 P.p.s.a., orzekł jak w postanowieniu.

P.Pij.